همایش بین المللی مخطوطات مشرق زمین
نشست علمی همایش مخطوطات مشرق زمین / سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس در قم
هفتمین نشست از سلسله نشست های همایش بین المللی مخطوطات مشرق زمین با عنوان « تصحیح معیار دست نویس های اسلامی، الگوها و آسیب‌ها» صبح پنچشنبه هشتم دی ماه در سالن جلسات ساختمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی دفتر قم برگزار شد.
در این نشست علمی حجت الاسلام رضا مختاری مدیر مؤسسه کتاب شناسی شیعه، دکتر علی میر انصاری عضو شورای عالی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، دکتر سید محسن ناجی نصرآبادی کارشناس نسخ خطی آستان قدس رضوی و دکتر ابوالفضل حسن آبادی عضو مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی وحجت الاسلام سید صادق حسینی اشکوری ریاست مجمع ذخائر اسلامی و دبیر کل همایش به سخنرانی پرداختند.
در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی راد، دبیر این نشست ومدیر نمایندگی قم بنیاد علمی فرهنگی آستان قدس رضوی گفت: متأسفانه رویکردهایی که ما بعضا در تصحیح متون می‌بینیم غیرواقع‌بینانه و توأم با اجحاف و بی انصافی است؛ یک رویکرد آن را تنزل داده و در حد یک فن می‌بیند شبیه ویراستاری متن و شبیه کارکرد یک تایپیست و این نگاه بسیار رنج‌آور است و تاکنون هم در ذهن برخی نهادها و عالمان وجود دارد.
راد افزود: رویکرد دوم رویکرد دانشی به تصحیح متون است؛ در این رویکرد می‌توان از مبانی، اصول و قواعد تصحیح متون و سبک‌های تصحیح و معیارهای تصحیح سخن بگوییم. این رویکرد در بین نخبگان تراث دینی کاملا شناخته شده است ولی هنوز به گفتمانی غالب و فراگیر تبدیل نشده و این هم به دلیل کم‌لطفی نهادهای علمی است. هنوز در پژوهش‌های حوزه و دانشگاه، تصحیح متن به عنوان یک پژوهش پذیرفته نیست و در ترجمه هم این چالش را داریم.
استاد دانشگاه تهران بیان کرد: رویکرد سوم به تصحیح، رویکرد پژوهش بینارشته‌ای است؛ تصحیح متون در برخی حوزه‌ها از مرز یک دانش و قلمرو عبور می‌کند، گاهی نیازمند تخصص و تبحر پژوهشگر در قلمروهای دانشی مختلف مانند تاریخ و ادبیات و ... هستیم بنابراین امروز تصحیح متون مقوله بینا رشته‌ای است.
وی افزود: همه تصحیحات تصحیح معیار نیست و البته سبک و الگوهای مختلفی هم برای معیارقرار دادن در این زمینه وجود دارد.
استاد دانشگاه تهران گفت: یکی از علل انسداد در حوزه مطالعات علوم انسانی و اسلامی و همین تصحیح نسخ، تک‌روشی بودن ما است و واقعا اگر با رویکرد میان‌رشته‌ای به تصحیح بپردازیم وضعیت متفاوتی خواهیم داشت و لزوم بازنگری در ساختار، ماهیت، مفاهیم، فرایند و کارکرد حس می‌شود.
راد بیان کرد: نمایندگی قم بنیاد علمی فرهنگی آستان قدس رضوی هم کاملا آمادگی دارد تا در تعامل میان محققان و مصححان با آستان قدس به تسهیل فرایندها بپردازد.
سپس حجت الاسلام والمسلمین سید صادق حسینی اشکوری دبیر کل همایش بین المللی مخطوطات مشرق زمین گفت: در راستای برگزاری همایش مخطوطات مشرق زمین تاکنون هفت نشست برگزار شده است و در دو هفته آینده هم دو نشست دیگر را خواهیم داشت؛ یکی در کاخ گلستان در تهران با محوریت بررسی دست‌نوشته‌های این کاخ در روز سه‌شنبه ودر هفته بعد هم در مرکز احیای میراث اسلامی نشست مفصل‌تری با حضور اساتید خواهیم داشت.
وی با بیان اینکه تا نیمه بهمن‌ماه همچنان فرصت ارسال مقاله وجود دارد، اظهار کرد: اسفندماه هم همایشی در ترکیه خواهیم داشت که ۵ روز به طول می‌انجامد که یک روز اختصاص به پنل‌ها و دیدار از کتابخانه‌ها و مراکز مهم دارد.
ایشان بیان کرد: اینکه محققان و دانشمندان ما بدانند خارج از مرزها چه مباحثی در حوزه مخطوطات وجود دارد و هم اینکه آنها بدانند هنر ایرانیان چگونه است از جمله اهداف برپایی همایش در ترکیه است. طبعا مهمترین شاخصه تمدنی ما نسخه‌های باقیمانده از گذشته است.
و در پایان صحبت هایشان مژده تأسیس کارگروه نسخه پزوهی و تصحیح متون به مدیریت خود ایشان در سازمان سمت را دادند. این سازمان برای دانشگاه ها متون درسی تهیه می کند و از کلیه اساتید وپژوهشگرانی که توانایی ارائه متن آموزشی در رابطه با تصحیح نسخ خطی را دارند درخواست نمود که متن خود را در اختیار این کارگروه قرار دهند تا در صورت تصویب به صورت کتاب آموزشی در اختیار دانشگاه ها و مراکز پژوهشی قرار گیرد.
حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری ریاست مؤسسه کتابشناسی شیعه با اشاره به موضوع ضرورت و اهمیت تصحیح متون کتب شیعی اظهار داشت: شاید بسیاری از افراد در ذهن خود این گونه فکر کنند که بسیاری از کتب های اصلی شیعه چاپ و منتشر شده است و دیگر نیازی به تصحیح و چاپ مجدد آنان نیست.
وی در ادامه افزود: اما به دلایل متعدد کتاب های چاپ شده نیز نیاز به تصحیح داشته و معنای آن نیست که تصحیح های قبلی این کتاب ها بی ارزش باشد؛ چراکه باید هر چاپ را با توجه به شرایط همان سال چاپ و انتشار در نظر گرفت.
مدیر مؤسسه کتاب شناسی شیعه بیان داشت: یکی از دلایل تصحیح چاپ کتب، شناسایی نسخه های معتبر و تصحیح آنها است که امری لازم و ضروری است و باید در این زمینه تصحیح های روشمند اساسی و اصولی بر روی آنها صورت پذیرد.
وی در ادامه با اشاره به مشهورترین کتاب حدیثی شیعه که نهج البلاغه می باشد اظهار داشت: بیشترین تیراژ را کتاب نهج البلاغه داشته است؛ اما هنوز تصحیح درستی براساس نسخه های برتر ندارد و حتی در برخی از جاها با چاپ های اصلی در جملاتی اختلاف وجود دارد و با نسخه های قدیمی تصحیح خوبی انجام نگرفته است.
حجت الاسلام مختاری بیان داشت: با توجه به این که امروزه تهیه نسخه های معتبر امکان پذیری بیشتری پیدا کرده است، باید همه نسخه های معتبر جمع آوری و متون تصحیح گردند؛ چراکه بسیاری از کتاب های حدیثی ما نیاز به تصحیح دارند و برای رفع مشکلات لازم است به تمامی منابع حدیثی مراجعه گردد تا بسیاری از ابهامات برطرف گردد.
وی در ادامه با اشاره به نکته ای درباره ارجاعات به متون حدیثی ابراز کرد: باید در ارجاعات به متون حدیثی ذکر عنوان باب ها انجام پذیرد؛ چراکه این کار در فهم احادیث تاثیر به سزایی دارد و لازم است در ارجاعات به متون حدیثی، ذکر عنوان باب ها مورد نظر واقع شده و مراعات شود.
در ادامه این همایش آقای دکتر علی میر انصاری، عضو شورای عالی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی با اشاره به جغرافیای کتاب های تألیفی اظهار داشت: بسیاری از تفاوت‌ها در تغییر کلمات و اشتباهات موجود در کتاب های مختلف، به دلیل وجود لهجه های مختلف در نویسندگان کتاب ها بوده است که سبب ورود برخی از مشکلات در این کتاب ها شده است.
وی در ادامه افزود: تعداد ۱۱۳ سال از سنت تصحیح کتاب ها گذشته است و علامه قزوینی اولین کسی بود که سنت اصول تصحیح مدرن را به جا گذاشته است و الحمدلله در این مدت فعالیت‌های تصحیحی بسیاری در کشور انجام پذیرفته و امّهات متون شیعه در این زمان تصحیح شده است.
عضو شورای عالی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی با اشاره به آسیب هایی که در تصحیح کتاب ها وجود دارد بیان داشت: اولین آسیبی که در تصحیح کتاب ها وجود داشته و آن را تهدید می کند، داشتن نگاه مکانیکی به تصحیح کتاب ها است و این نگاه، نگاه نازلی در این حوزه است که نباید سطح نگاه‌ها به تصحیح کتب، نگاه نازل تری باشد.
وی در ادامه افزود: دومین آسیب در تصحیح کتاب ها، عدم رعایت امانت در تصحیح کتب می باشد که متاسفانه رعایت امانت در تصحیح برخی از آثار صورت نگرفته و در برخی از آن ها نیز صورت نمی گیرد.
میر انصاری بیان داشت: در تصحیح کتب باید ضرورت یا عدم ضرورت تصحیح کتاب هایی که در صدد تصحیح قرار می گیرند، معلوم و مشخص گردد؛ چراکه سرمایه معنوی جامعه و سرمایه مادی ناشران در این گونه چاپ ها و تصحیح ها از بین رفته و ضایع می گردد.
وی در پایان بیان داشت: باید تصحیح کنندگان کتاب ها از استعداد نسخه شناسی نیز برخوردار باشند، و تصحیح کنندگان لازم است نقاط افتراق و اشتراک نسخه ها که تبارشناسی عنوان گرفته است را بشناسند و تصحیح گران در این موارد تسلط لازم را دارا باشد.
دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی هم، گفت: الان کتابخانه دیجیتال آستان قدس امکان خدمات‌دهی از راه دور را به صورت دائمی دارد و به درخواست‌ها پاسخ داده و همکاری کرده‌ایم ضمن اینکه ۲۲ هزار نسخه هم به صورت رایگان هم در دسترس قرار داده‌ایم. وقتی در خارج کشور ۲۰۰ نسخه را روی سایت قرار می‌دهند استقبال شده و بازتولید می‌کنند ولی ما سه تا چهار سال است که ۲۲هزار نسخه را روی سایت قرار داده‌ایم و بازخوردی هم نگرفته‌ایم.
وی افزود: خیلی از نسخ خطی کتابخانه ملی هم قابل مطالعه است و دسترسی‌پذیری به آن بسیار بیشتر از گذشته شده است و ما اعلام آمادگی داریم که هر کدام از محققان بخواهند آمادگی داریم تا نسخ را به صورت رایگان در قم به این افراد برسانیم و تلاش می‌کنیم تا سال آینده بسیاری از نسخ قابل استفاده و دسترس‌پذیر باشد زیرا برخی از گران‌بودن آن گلایه داشتند.
حسن‌ابادی افزود: ما حداقل بیش از سه برابر پولی که برای نسخ از مخاطبان دریافت می‌کنیم هزینه می‌کنیم. البته باید نوعی تغییر نگرش کلی در شیوه استفاده از نسخه‌ها داشته باشیم در عین اینکه باید تعامل میان محققان حوزه نسخ با مراکزی مانند ما بیشتر شود.
مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی ادامه داد: در خارج کشور وقتی کسی یک نسخه را می‌گیرد تعهد سفت و سختی می‌دهد که آن را فقط برای خودش استفاده کند ولی در ایران نسخه‌های متعددی را شاهدیم که چاپ شده بدون اینکه ما مطلع باشیم و ضرورت دارد که مباحث اخلاقی و قانونی این نوع موضوعات به جد بازبینی شود.
مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی، تصریح کرد: یکی از پرسش‌های مهم در این عرصه آن است که در تصحیح نسخ ادبی و تاریخی اولویت با کدام است؟ عمدتا کسانی که در حوزه ادبیات متخصص بوده‌اند به تصحیح رو آورده‌اند و همین مسئله سبب شده تا بسیاری از ارزش‌های تاریخی مغفول بماند. مثلا در مجلس دو کتاب منشآت چاپ شد و مصححان آن متخصص ادبیات بودند؛ این دو کتاب از بهترین آثار دوره تیموری است ولی بسیاری از ارزش‌های تاریخی این دو اثر دیده نشده بود و خواننده هیچ دیدگاهی در مورد رویکرد سیاسی دوره تیموری به دست نمی‌آورد.
وی با بیان اینکه مصحح تا چه اندازه باید در گویاسازی اطلاعات دخیل باشد؟ تصریح کرد: مصححان باید نسخه را به عنوان یک کار دانشی در نظر بگیرند وگرنه ارزش‌های نسخ مورد غفلت قرار می‌گیرد.
مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی با بیان اینکه تصحیح‌های گروهی از جمله موارد مغفول در ایران است، گفت: بنده معتقدم بسیاری از تصحیح‌های متون تاریخی باید گروهی انجام شود وگرنه به سرانجام مطلوب نخواهد رسید زیرا بسیار نادر افرادی هستند که به چند حیطه علمی مانند نسخه‌شناسی، تاریخ و ادبیات و زبان و ... آشنایی دارند و کار بسیار دشواری است و فقط از یک فرد حکیم این کار ساخته است.
همچنین دکتر سید محسن ناجی نصرآبادی، کارشناس نسخ خطی آستان قدس، گفت: ما علم و شناخت کافی در مورد علم تصحیح متون نداریم و برخی افراد و مراکز وارد آن شده‌اند ولی بدون تسلط لازم؛ از جمله در پایان‌نامه‌های دانشجویی، استاد به دانشجو می‌گوید برو یک متن را تصحیح کن ولی اینکه چگونه و چطور و ... همراهی لازم را ندارد و توجه لازم به نسخه‌شناسی وجود ندارد.
وی افزود: مصحح و دانشجو وقتی ۵ نسخه در دست بگیرد دو سه نسخه اول را مبنا قرار می‌دهد و بقیه را رها می‌کند. ضمن اینکه ما باید دلایلی محکمه‌پسند برای تصحیح یک نسخه خطی داشته باشیم. مثلا تاریخ بیهقی اولین بار در هند چاپ و بعد ادیب نیشابوری آن را چاپ کرد، سعید نفیسی سه جلد آن را چاپ کرد و بعد مرحوم فیاض و در نهایت چاپ مرحوم یاحقی انجام شد بنابراین ما در تصحیح حتما باید اطلاعات جدیدی پیدا کنیم و نسخه‌ای به خط مؤلف یافته باشیم تا سراغ چاپ مجدد آن برویم.
ناجی نصرآبادی با اشاره به انتقال نسخ خطی از منطقه‌ای به مناطق دیگر، اظهار کرد: مثلا بلخی‌ها در دوره مغول به سمت قونیه و استانبول حرکت کردند و خیلی از مواریث فرهنگی ما بر اثر این مهاجرت‌ها منتقل شدند از جمله محقق ترمذی برای دیدار با استادش، مولانا به قونیه سفر کرد لذا نسخه‌های بلخ را الان باید در قونیه جست‌وجو کنیم.
کارشناس نسخ خطی آستان قدس رضوی با بیان اینکه در دوره قاجار تولیت وقت آستان قدس مصحح کتابخانه آستان را موظف کرد که وقف‌نامه‌ها را از روی نسخ خطی آن بنویسد، اظهار کرد: تصحیح متون در مجموعه آستان هم به این دوره برگشت دارد زیرا رفت و آمدها به اروپا بیشتر شد و صنعت چاپ سنگی هم به ایران آمد و اولین اثری که از سوی آستان چاپ شد کتاب «منتخب القصاید» بود که در سال ۱۲۹۴ بود و اخیرا منتشر شد.
وی اضافه کرد: نایب التولیه و تولیت‌هایی هم داشتیم که سفیر ایران در برخی کشورها از جمله شوروی بودند و خود آنها نویسنده کتاب و صاحب تالیفات بودند و سبب شد تا چاپ سنگی وارد آستان قدس شود. حدود ۲۷ اثر از نسخ چاپ سنگی شناسایی شد که در انتشارات آستان قدس چاپ شده است.
ناجی نصرآبادی تصریح کرد: یکی از این کتب در دوره صدیق الدوله در ۱۳۱۷ قمری بود که در حقیقت خلاصه وقف‌نامه‌های آستان است که به عنوان آثارالرضویه منتشر شده است. در سال ۱۲۹۵ هم تولیت وقت که داماد مظفرالدین شاه بود دستور داد مجلدات اول و دوم تفسیر ابوالفتوح رازی منتشر شود و چاپ سنگی آن هم اکنون موجود است. معتمدالملک هم دستور داد تا اولین فهارس کتب و قرآن‌های چاپ سنگی چاپ شود که در جلد دوم مطلع الشمس منتشر شد و هم اکنون چند فهرست از دوره‌های مختلف مانند قاجاریه و ... داریم.
وی افزود: در دوره پهلوی اول و دوم و به خصوص در دهه ۱۳۵۰ تصحیح متون به خصوص قرآن انجام شد؛ در سال ۱۳۰۴ شمسی اولین فهرست مجموعه نسخ خطی آستان منتشر شد. به تدریج مرکز امور قرآنی هم در آستان تشکیل شد و نسخ خطی قرآنی آستان از آن زمان شناسایی شد که برخی از آنها سرقت شده و به آمریکا برده‌اند که البته پس گرفتند و وارد محدوده کاری آستان قدس شد و از آنجا بحث فرهنگنامه قرآن در دستور کار قرار گرفت و قرآن‌های مترجم شناسایی شد.
ناجی نصرآبادی بیان کرد: بعد از انقلاب از دهه ۶۰ با تشکیل برخی مؤسسات مرتبط با آستان، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان اقدام به انتشار کتب زیادی در موضوعات مختلف کرد و بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس هم ایجاد شد که بحث وحدت حوزه و دانشگاه یکی از محورهای فعالیت این بخش بود.